ԱՉՔ ԲԱՌԸ ՔԵՍԱՊԻ ԲԱՐԲԱՌԻ ՊԱՏԿԵՐԱՒՈՐ ԱՐՏԱՅԱՅՏՈՒԹԻՒՆՆԵՐՈՒՆ ՄԷՋ

 

ԱՉՔ ԲԱՌԸ ՔԵՍԱՊԻ ԲԱՐԲԱՌԻ ՊԱՏԿԵՐԱՒՈՐ                     ԱՐՏԱՅԱՅՏՈՒԹԻՒՆՆԵՐՈՒՆ ՄԷՋ

Hagop Tcholakian

March 15, 2021

 

 Դիմատետրային «Քեսպնուօկ –Քեսապի բարբառը» խմբակի էջին Եդուարդ Սարնունի 19 Փետր. 2021-ին դրած էր «Եաշգիս միշի, /Գիտէնը իշի» (աչքիս մի՛ նայիր, /գետինը նայիր) վերնագրուած գծանկար մը. օգտատէրեր փութացած էին ԱՉՔ բառով բարբառային առածներ ու ասոյթներ հրամցնել: Մարմնի անդամներէն աչք, քիթ, բերան, ճակատ, գլուխ, ականջ, ակռայ, ձեռք, ոտք, սիրտ եւ այլն լայնօրէն գործածուած են հայ բարբառներու պատկերաւոր արտայայտութիւններուն մէջ՝ առածներ եւ ասացուածքներ, մաղթանքներ եւ սպառնալիքներ, դարձուածքներ եւ այլն:

 

Հոս գլխաւորաբար ՔԵՍԱՊ Բ. հատորէս եւ ՔԵՍԱՊԻ ԲԱՐԲԱՌԸ աշխատութենէս քաղելով կը մէկտեղեմ ԱՉՔ բառի գործածութիւնը Քեսապի բարբառի պատկերաւոր արտայայտութիւններուն մէջ:

 

1.- ԱՌԱԾՆԵՐՈՒ ԵՒ ԱՍԱՑՈՒԱԾՔՆԵՐՈՒ ՄԷՋ

- Աշգը ըննի՝ էնէօնը չըննի (աչքը ելլէ՝ անունը չելլէ):

- Աշգիդ կըտըսնա՝ սիէրտիդ կուզի (աչքդ կը տեսնէ՝ սիրտդ կ՛ուզէ):

-Էօնք շինիլնիքան զաշգը հէնիցլ (յօնք շինելու ատեն աչքը հանեց):

- Իլէն աշգը իլէն լուօյս կուտու, քի լուօյս չ՛ուտօր (ուրիշը աչքը ուրիշին լոյս կու տայ, քեզի չի տար):

- Ինսանօղլէն աշգը ծուօկ կըննու (մարդ արարածին աչքը ծակ կ՛ըլլայ.- անկուշտ):

-Իչուօց հառռօ, սըրտիէ հառռօ (աչքէ հեռու, սրտէ հեռու):

- Խէլը կուօյր եաշգը կիյնա (շիւղը կոյր աչքին մէջ կ’իյնայ.- փորձանքը տկարին կը հանդիպի):

-Ծըրըրիմ տէի զաշգը հէնից (ծարիրեմ ըսելով՝ աչքը հանեց):

-Կուօյրը չէ՞ կուզի - ըրկը աշգ (կոյրը ի՞նչ կ՛ուզէ - երկու աչք):

-Կուրօն ուզուօծը միէգ աշգ ի (կոյրին ուզածը մէկ աչք է):

-Միէգ աչքը միալէն լուօյս չ՛ուտօր (մէկ աչքը միւսին լոյս չի տար):

-

 

2.- ԱՆԷԾՔՆԵՐՈՒ ԵՒ ՍՊԱՌՆԱԼԻՔՆԵՐՈՒ ՄԷՋ

- Աշգիդ ըննի (աչքդ ելլէ՝ կուրնաս):

- Աշգիդ ըսպիտկի (աչքդ ճերմկի՝ մահանաս):

- Մախխիէրը եաշգիդ (մոխիրը աչքիդ մէջ՝ մեռնիս):

- Եաշգիդ մըննա (աչքին մէջ մտնէ՝ աչքդ մտնէ՝ անէծք, նաեւ դարձուածք՝ հաւնիս):

- Աշգիդ չարնու (արցունք թափելու կարողութենէ զրկուիլ):

- Եաշգիդ խութիմ զը (աչքիդ մէջ կը մտցնեմ զինք.- բան մը տալ չուզելը):

 

3.-ՄԱՂԹԱՆՔՆԵՐՈՒ ԵՒ ՍԻՐՈՅ ԱՐՏԱՅԱՅՏՈՒԹԻՒՆՆԵՐՈՒ ՄԷՋ

- Աստունծու աշգը եըրվադ (Աստուծոյ աչքը վրադ):

- Զաշգիդ սիրիմ (աչքդ սիրեմ):

- Ըրկը աչքս (երկու աչքս՝ սիրելիս):

- Իչուօցըս լուօյսը (աչքերուս լոյսը՝ սիրելիս):

- Լուօյս եաշգիդ= Աշգիդ լուսուօն (լոյս աչքդ = աչքդ լոյսով.- բարի պատահարի մաղթանք ու պատասխան):

 

4.- ԱՍՈՅԹՆԵՐՈՒ ԵՒ ԴԱՐՁՈՒԱԾՔՆԵՐՈՒ ՄԷՋ

- Անճա ուօփ մը խուղ զաշգը կը լննայ (միայն ափ մը հող աչքը կը լեցնէ.- ագահ մարդուն):

- Աշգ դիպցընիլ (աչք դպցնել, չար աչքով վնաս հասցնել):

- Աշգ ինիլ (աչք ընել՝ աչքի-ունքի շարժումով ծածկօրէն բան հասկցնել):

- Աշգը ըսպըտկից (աչքը ճերմկցաւ՝ հոգէն ու տանջանքէն ծերացաւ):

- Աշգը ըրվան կիէր (աչքը վրան էր. հիացած էր՝ տիրելու ցանկութեամբ):

-Աշգ խումցօ՛ (աչք գոցէ՝ աննկատ անցիր, ներողամիտ եղիր):

- Աշգը խընտուօց (աչքը խնդաց՝ ուրախացաւ):

- Աշգը կէրմըրից (աչքը կարմրեցաւ՝ զայրացաւ, չարացաւ):

- Աշգիդ եըրվան ըննու (աչքդ վրան ըլլայ՝ հոգ տանիլ):

- Աշգիս չըկտրի (աչքս չի կտրեր՝ չեմ կրնար արժեչափել):

- Առունց էմըշնիլ աշգիս հա իշի (առանց ամչնալու աչքիս կը նայի- անպատկառին):

- Դառ իրիս կունես եաշգիս իշիլա (դեռ երես ունի՝ աչքիս նայելու.- անամօթին):

- Եաշգիս իշիլիէն իշիլիէն զուզուօծը հա ինի (աչքիս նայելէ-նայելէ ուզածը կ՛ընէ. Յանդուգն ու անպատկառ է):

- Եաշգիս մըտուօվ (աչքս մտաւ՝ հաւնեցայ):

- Եիչուօցը չըննի (աչքէն չ’ելլեր՝ ձեռքէ հանելը դիւրին չտանիլ):

- Եիչուօցիս իլուօվ (աչքէս ելաւ՝ բանէ մը կամ մէկէ մը ձեռք քաշել, հիասթափիլ):

- Զաշքիդ գավուրիլուօն իքի հա իշիլ (աչքդ փորելով քեզի կը նայի):

- Էսսըղէն ծէկիէն աշգը Հալպու դուօյրը պախրէն հետ լըծծուօծ թուփալ մեղէօնքը կը տըսնա (Ասեղի ծակէն աչքը Հալէպի դաշտին մէջ եզան հետ լծած կաղ մեղուն կը տեսնէ):

- Էսսըղէն ծէկիէն աշգը Հընտըստուն կը տըսնա... (Ասեղի ծակէն աչքը Հնդկաստան կը տեսնէ):

- Ըլլօք իչուօն իշիլ (լեցուն աչքով նայիլ՝ ուշադիր ըլլալ):

- Իչուօն իշմարից (աչքով բան հասկցնել):

- Իչուօն պըր ուտիէր զը (աչքով պիտի ուտէր զինք՝ չարացած նայիլ մէկուն)

- Իչուօցը լուօյսը ընծըս հուվկուօյրի (աչքին լոյսը հաւկուրի պէս է):

- Իչուօցը լուօյսը մլլէրից (աչքերուն լոյսը խաւարեցաւ՝ յոգնութենէ կամ զօրաւոր լոյսի դիմաց):

- Իչուօցիս ըրվան տիէղ կունէս (աչքիս վրան տեղ ունիս՝ յարգանքի արժանի ես):

- Իչվէն ընծըս ձիընտը հարամա ին (աչքերը ձիեր գողցողի պէս են.- նենգ):

- Իչվէն պըլըգտիլ (աչքերը անդադար շուրջը դարձնել- հետաքրքրասիրութենէ մղուած):

- Լէլի-լէլի աշգը չարցուօվ (Լալէ-լալէ աչքը չորցաւ. արցունքը ցամքեցաւ):

- Խօլ-խօլ հայ իշի (ծուռ-ծուռ՝ թշնամաբար կը նայի.ունինք բայը՝ խուլմըտիլ)

- Ծուօկ աշգ (աչքը ծակ, ծակաչք՝ անկուշտ):

- Կուօյր կէտէօն (կոյր կատու՝ միայնակ ապրող):

- Մուօրդ կու եաշգիդ կիշի, մուօրդ կու ձառիդ կիշի, մուօրդ կու գիտէնը կիշի(Մարդ կայ աչքերուդ կը նայի՝ ուղղամիտ եւ անվերապահ է. մարդ կայ՝ ձեռքիդ կը նայի՝ քեզմէ բան ականկալող է. մարդ կայ գիտինը կը նայի՝ մեռնիլդ կ՛ուզէ):

- Շունը աշգը կըտրիլ (շան աչքը կտրել՝ վախցնել):

- Չիլուօվ իչուօցը - Իչուօցը պր հենիմ զը (աչքէն չելաւ կամ աչքէն պիտի հանեմ զինք- բան մը շարունակել հաւնիլ, կամ՝ հրաժարեցնել հաւնելէ):

- Չուօր աշգ (չար աչք. վնաս պատճառով աչք ու նայուածք):

- Տարաշգ (նեղ աչք՝ չտես):

 

5.- ՄԱՆԿԱԿԱՆ ԽԱՂԵՐԳՆԵՐՈՒ ՄԷՋ

Մանուկներու վիճակախաղ է. խաղի մասնակիցներէն մէկը շեղ գիծով բաժնուած հատուածը կ՛արտասանէ ափը խաղակիցներուն վրայ պտտցնելով. կ՛որոշուի վերջինը: Ինչպէս բոլոր վիճակի խաղերը՝ այս ալ անհասկնալի բառեր ունի.

- Տուքալամ/տուքալամ/ աշգը անպուօր/, թէօզը թըզզէն/, հէվէտէն/, փըշտէն/, տէքէն/, տէյմուզէն (Տուքալամ?/տուքալամ?/ աչքը ամբար/թուզը թուզին/, հաւատին/, փեշտին?/,տունկին/,արմատին):

 

6.- ՀԱՆԵԼՈՒԿՆԵՐՈՒ ՄԷՋ

- Զուօյգ աղբըրտաք ին, միէկմիկի հառռօ, այնը տիէղը կուն ( Զոյգ եղբայրներ են, իրարմէ հեռու են, նոյն տեղն են= աչքեր):

- Աշգիդ պուրտէդ,

Գալօշը վըզզէդ,

Ջաղցուօծ քուօրը դըմմէկէդ (Աչքը պորտիդ, ցաքատը վիզիդ, ջաղացքի քարը՝ դմակիդ: -Ասիկա հանելուկ է իրական մարդու մասին՝ Պապիին՝ Սերոբ Մկչտիչեանի: Կը պատմեն, որ զօրաւոր աչք ունէր, ու ինք կը խուսափէր նայելու նոյնիսկ կնոջ երեսին… վախնալով որ աչքը կը դպնայ…: Կովը արածելու պահուն, կովուն ետեւէն իր աչքը իր պորտին էր՝ փորին, միշտ գլխիկոր, կը վախնար կովու ծիծին նայելու, պարտէզի ցաքատը ուսին բռնած կ՛ըլլար, կը հագուէր սեւ շալվար, յետնամասը՝ կախ ու լայն):

 

7.- ՍԻՐՈՅ ԽԱՂԻԿՆԵՐՈՒ ՄԷՋ

-Ծիթիր ի լուսուն լուօյսը,

Թէզզու ի արտէս բուօյսը,

Ըտըրան աղուր իշգինկուն

Սիրիմ զիչուօցը լուօյսը(Ծաթեր է լուսնի լոյսը/Ինչ թարմ է արտիս բոյսը/ ես այդ աղուոր աղջնակին/սիրեմ աչքերուն լոյսը);

 

8.- ՕՐՕՐՈՑԱՅԻՆԻ ՄԷՋ

- Այ հիգգէս, նէննի, վայ հիգգէս, նէննի,

Իս ուրուրիմ, դէօն նէննի, ըչկաշքըս նէննի (Այ հոգիս, նանի, վայ հոգիս նանի/ Ես օրօրեմ, դուն նանի, երկու աչքս, նանի):

 

9.-ՀԱՒԱՏԱԼԻՔՆԵՐՈՒ ՄԷՋ

- Աշգը հա խաղու (աչքը կը խաղայ, վերի կոպի թրթռացում, ձախ կամ աջ, ոմանց համար մէկն ու մէկը չարաղէտ նշան է, միւսը՝ բարեդէպ: Չարաղէտին վրայ շիւղ մը կը փակցնէին):

- Աշգ դիպուօվ եի (աչք դպաւ իրեն. հաւատալիք կայ, որ ոմանց աչքը՝ կապոյտ աչքը, չար է, կը վնասէ: Աչք դպցնելուն կ՛ըսեն էյմտիլ {ակն մտանել՝ ակմտիլ}): Չար աչքէ հիւանդացած անձը, կովը, ծառը ՛՛կըծխխին՛՛, չար աչք ունեցող անձին քալած ճամբաներէն խեշերանք կը հաւաքեն կամ անկէ լաթի կտոր մը կը գողնան, կը վարեն ու մուխը կը տանին հիւանդին վրայ: Չար աչքէ պաշտպանելու համար դռան վրայ պայտ կը կախեն, կապոյտ հլուն կը կապեն՝ ամբար, օրօրոց, մանկան ուսին, առարկային վրայ՝ փոքրիկի կօշիկ, իսկ պարտէզի խրտուիլակի ծայրը՝ կենդանիի կմախք: