Քեսապի Գթասիրտ Քոյրը` Էֆի Չեմպըրզ
Պատրաստեց` ՍԻԼՎԻ ԱԲԷԼԵԱՆ
Անցեալ դարուն Քեսապի մէջ տեղի ունեցած պատմական իրադարձութիւններուն մասին եղած ուսումնասիրութիւնները ցոյց կու տան, որ օտար ազգի միսիոնարներու արխիւներուն մէջ կան տակաւին բազմաթիւ փաստաթուղթեր, նամակներ եւ վաւերագրական յուշագրութիւններ, որոնք կը սպասեն ուսումնասիրութեան եւ լոյս ընծայման: Այդ միսիոնարուհիներէն մէկն է ամերիկացի քոյր Էֆի Չեմպըրզը, որ 19 տարի անմնացորդ ծառայած է Օսմանեան կայսրութեան սահմաններուն մէջ ապրած հայ ժողովուրդի զաւակներուն: Ան իր ծառայութեան վերջին 8 տարիները անցուցած է Քեսապի մէջ` մեծապէս օգտակար դառնալով այն օրերուն կղզիացած դիրք ունեցող աւանին: Քոյր Էֆի Չեմպըրզ 1904 թուականին կ՛այցելէ Քեսապ, ուր կը մնայ մինչեւ 1912` իր վերադարձը Միացեալ Նահանգներ: Ամերիկացի պատասխանատուները, զգալով որբախնամ գործին կարեւորութիւնը` 1896-ին Եդեսիա ուղարկած են միս Էֆի Չեմպըրզ ամերիկացի օրիորդը: Ան առաջին անգամ ղրկուած էր Կարնոյ կողմերը` իբրեւ միսիոնարուհի, ուր տարիներ աշխատելով` առիթ ունցած էր մօտէն ուսումնասիրելու հայ ազգը: Ան սորված էր հայերէն եւ սահուն կը խօսէր: Ան ստանձնած է նաեւ Եդեսիոյ աղջկանց որբանոցին եւ միացեալ երկսեռ վարժարաններու տեսչութունը: Միս Չեմպըրզի համար նշանակութիւն չեն ունեցած կրօնական կամ յարանուանական բաժանումները: Իր աչքին ունեցած է միմիայն հայ աղքատիկ ուսանողներու օգուտը: 1904-ին կը ստանձնէ Այնթապի աղջկանց քոլեճի տնօրէնութան պաշտօնը, իսկ 1905-ին Այնթապէն կը մեկնի Քեսապ` ստանձնելու Քեսապի միսիոնարութեան պաշտօնը: Քեսապի մէջ միս Չեմպըրզի առաջին գործը եղած է արդէն սկսած կրթական գործին զարկ տալ:
«Միս Չեմպըրզ աղջկանց կրթութեան գործը հասցուց պահանջուած բարձրութեան: Ժողովարանին կից գտնուող պարտէզը գնելով` իր անձնական ծախսով շինել տուաւ աղջկանց յատուկ եւ նպատակայարմար վարժարան մը. նոյնպէս զարկ տուաւ տղոց կրթական գործին: Քանի մը տարիներու ընթացքին բաւական թիւով մանչ եւ աղջիկ, քոլեճական կրթութիւն ստացած, վերադարձան Քեսապ` ստանձնելու կրթական գործը: Այսպէս, կարճ ժամանակի մը ընթացքին Քեսապի հայութեան կրթական մակարդակը բոլորվին յեղաշրջուած էր: Բաւական թիւով կարող ուսուցիչներ եւ բժիշկներ Քեսապի մէջ գործի վրայ էին` շնորհիւ միս Չեմպըրզի թափած անխոնջ ջանքերուն» (1): Ան իր անձնական ծախսով Քեսապի մէջ շինել տուած է նաեւ փառաւոր ընթերցարան մը` իր ճոխ գրադարանով, երգեհոնով եւ զանազան կազմածներով:
1908-ին օսմանեան սաhմանադրութեան լուրը կը հասնէր նաեւ Քեսապ եւ կը խանդավառէր տեղի բնակչութիւնը, բայց տարի մը չանցած` սկիզբ կ՛առնեն կիլիկեան ջարդերը: Անտիոքի հայերը ջարդի կ՛ենթարկուին: Ջարդերու սրտաճմլիկ լուրերը շուտով Քեսապ կը հասնին: Քեսապցիք ինքնապաշտպանութեան մասին կը մտածեն: Երեքշաբթի, 23 ապրիլին կը նկատուի Օրտուէն ելլող խուժանի մը յառաջխաղացքը դէպի Քեսապ (2): Ժողովուրդը կը բարձրանայ Գարատուրանի լեռները, զինեալ քեսապցիները կը դիմադրեն, բայց շուտով կը քաշուին լեռներ ու բարձրէն կը դիտեն թալանուող ու հրկիզուող եկեղեցիները, դպրոցներն ու տուները: Ապրիլ 24-ին «Վիկեր» եւ «Ժիւլ Ֆերի» նաւերով Լաթաքիա կը տեղափոխուին մօտաւորապէս 6500 քեսապցիներ, որոնք կը տեղաւորուին հայերու հոգետան, լատիններու վանքին եւ ամերիկեան միսիոնարներու կեդրոններուն մէջ:
Ապրիլի վերջաւորութեան քեսապցիք ֆրանսական «Միշըլէ» եւ «Ժիւլ Ֆերի» զրահանաւերով կը վերադառնան Պասիթ ծովեզերք, ուրկէ ալ կամաց-կամաց կը բարձրանան Քեսապ: Հայ եւ օտար բարեսիրական հաստատութիւններ օգնութեան կը փութան քեսապցիներուն: Այս ընթացքին Քեսապէն բացակայ կ՛ըլլայ քոյր Էֆի Չեմպըրզը, բայց վերադարձին` յուլիս 10-ին, ամերիկեան պարբերաթերթի (3) մը կը գրէ նամակ մը, որուն մէջ ան կը նկարագրէ քեսապցիներու ընդհանուր կացութիւնը ու դժուարին պայմանները: Ան տեղահանութեան եւ փախուստի պատկերները կը նկարագրէ իր նամակին մէջ, յատկապէս կիներուն կրած տառապանքը` փախուստի ճամբուն վրայ: Ան կ՛ըսէ. «Ա՜հ, եթէ միայն իմանաք, թէ ի՛նչ սարսափելի բան պատահած է, եւ թէ ինչպէ՛ս մեր սիրելի կիները տառապած են եւ մեր քաջ երիտասարդները, որոնք դիմադրած են վեց-եօթը ժամ, որպէսզի կիներն ու աղջիկները հնարաւորութիւն ունենային փախչելով եւ թաքնուելով հասնիլ ծովափ… կիները իրենց զաւակները իրենց ձեռքերուն մէջ շալկած էին կամ կռնակը, իսկ աւելի մեծերը փաթթուած էին իրենց մօր փէշերուն… այդ սարսափելի օրը երեքշաբթի էր, ապրիլ 23: Ես Քեսապէն բացակայ էի, բայց իմ աշակերտուհիներս ուրիշներու հետ փախուստի դիմած են եւ տեղափոխուած Փրեսպիթերիան դպրոցը, ուր ես գտայ զիրենք Ատանայի կոտորածներու տեսարաններէն վերադարձիս: Աշակերտուհիներս ապահով էին, անոնցմէ ոչ մէկը բացակայ էր, եւ ես ուրախ եւ երախտապարտ եմ, բայց բոլորին պէս ամէն բան կորսնցուցած էին` բացի իրենց վրայ կրած հագուստէն»:
Քոյր Չեմպըրզ իր նամակին մէջ կը խօսի Քեսապի ընդհանուր վիճակին, մարդոց կարիքներուն, զարհուրելի պայմաններուն, ինչպէս նաեւ օգնելու իր բարձր տրամադրութեան մասին: Ան նոյնիսկ կը հրաժարի իր տարեկան արձակուրդէն, որպէսզի իրենց անմխիթար վիճակին մէջ չձգէ կիները. «Այդ օրերուն բոլորս նոյնն էինք, չկար հարուստ կամ աղքատ, բոլորս միասին էինք: Կը մտածէի, որ եթէ իմ տունս եւ աղջիկներուն դպրոցը այրած չըլլային, բազմաթիւ մարդոց ապաստան կու տայինք, բայց միւս կողմէ` ուրախ եմ, որ ես ալ իրենց հետ կը տառապիմ: Այս մէկը տարբեր է իմ կատարած օգնութեան բոլոր գործերէս, չեմ նեղանար, որ այդպէս է: Այս աղէտը մեզ աւելի իրարու միացուց եւ ինծի հնարաւորութիւն տուաւ իրենց օգնելու: Անօթեւան մնացած է աւելի քան 500 ընտանիք, մեր օգնութեան ցանկին վրայ ունինք 5500 անուն, որոնք կարիք ունին հացի, հագուելիքի, գիւղատնտեսական գործիքներու, կենցաղային պարագաներու: Ամէն ինչ կորսնցուցած ենք, նոյնիսկ ասեղ, թել եւ մկրատ չունինք: Բաշխեցինք 1000 բարձ եւ ծածկոց, բայց դեռ 4000-ի պէտք ունինք… Փոքր խնդիր չէ 10 գիւղերու տուներու, հագուստի եւ կերակուրի հարցերը կարգաւորել, բայց բոլոր պարագաներուն, այս բոլորը պէտք է ըլլան նախքան ձմեռ, որպէսզի ժողովուրդը չմահանայ սովէն: Այս մարդիկը պէտք է փրկուին, խրախուսուին եւ կրկին սկսին: Ես պէտք է այս մէկը ընեմ. այնպէս որ, այս տարի կը զեղչեմ արձակուրդս, որովհետեւ իրենք մինակ չեն ձգուիր… Ներկայիս մեր քարոզչական ծառայութիւնները կը կատարենք աղջիկներու դպրոցի բակին մէջ, ընկուզենիի ծառին տակ»:
«Քանի մը բառով ներկայացնեմ անցնող շաբաթներուն իմ պատմութիւնս. 10 օր գացի Ատանա, ուր մնացի տարեկան հանդիպումին… Ապրիլ 24-ին ճամբայ ելայ դէպի Տարսոն, ուր մնացի մէկ-երկու օր` սպասելով, որ ճամբաները բացուին, որմէ ետք վերադարձայ Քեսապ: Ես հանգիստ եմ եւ ուրախ, որ կը կատարեմ` ինչ որ կրնամ այս աղքատ մարդոց: Երբ դատական-զինուորական արարողութիւնները աւարտին, գոնէ մեղաւորները կը պատժուին, մենք յոյս ունինք, որ ժողովուրդը իր ուժը կը գտնէ»:
«Քեսապի եւ շրջակայ գիւղերուն մէջ ունինք 60 այրի եւ մօտ 100 որբ երեխաներ, որոնցմէ ոմանք երեւակայելի են ամէնէն աղքատ հանգամանքներու մէջ: Յոյսով եմ, որ քոյր Շաթըքը, քոյր Սալմոնտը եւ քոյր Ֆրերսընը կը յաջողին վերցնել այն երեխաները, զորս պէտք է առնեն, եւ մենք ստիպուած չենք ըլլար նոր որբանոց մը բանալու»:
«Քեսապի մէջ մեր ունեցածներէն ոչ մէկ բան կրցած եմ փրկել, շատ քիչ բան տարած էի Ատանա, բայց քոյր Շատըք եւ Լաթաքիա գտնուող միւս ընկերները օգնեցին, որ ես ներկայիս ունենամ, ինչ որ ինծի ամէնէն շատ հարկաւոր է` ձմեռնային հագուստներ եւ գուլպաներ: Զիս շրջապատող այնքան կարիքաւոր մարդոց մէջ եմ, որ նոյնիսկ ժամանակ չունիմ մտածելու իմ կարիքներուս մասին: Իրականութեան մէջ, երբ ինքզինքս ուրիշներու հետ համեմատեմ, ինծի կը թուի, թէ որեւէ բանի պէտք չունիմ: Անցեալ օր գտայ հին հագուստներէն փէշ մը եւ տուի այն աղքատ կնոջ, որ երկու օր առաջ խնդրած էր ինձմէ փէշ մը, եւ ես չունէի տալու բան, ահա հիմա զայն առնելով` ուրախացաւ»: Այս տողերով քոյր Էֆի Չեմպըրզ աւարտած է իր նամակը:
«Միս Չեմպըրզ անկեղծօրէն համակրող մըն էր Դաշնակցութեան եւ գործնականօրէն քաջալերող մը` անոր գործունէութիւնը. այս համակրանքին պատճառով, շատ մը դաշնակցական երիտասարդներ, ամէնքն ալ` բնիկ քեսապցիներ, կրցած են միս Չեմպըրզի նիւթական օգնութեամբ բարձրագոյն կրթութիւն ստանալ` զանազան քոլեճներու մէջ եւ հետեւիլ մասնագիտութեան մը, ինչպէս` տոքթ. Աւետիս Ինճեճիքեանը եւ տոքթ. Սամուէլ Մկրտիչեանը» (4):
1909-ի Քեսապի աղէտէն երեք տարի ետք, Հայ յեղափոխական դաշնակցութենէն որպէս երախտագիտութիւն, քոյր էֆի Չեմպըրզին կը նուիրուի կապոյտ ձեռագործ մը, որուն վրայ հայերէն ասեղնագործուած է «Երախտապարտ Քեսապի Հայ յեղափոխական դաշնակցութենէն», իսկ անգլերէնով` «TO E.M. CHAMBERS, IN A MEMORY OF GRATITUDE. WE WILL NEVER FORGET»:
Երախտապարտ կը մնանք օտարազգի բոլոր միսիոնարներուն, որոնք իրենց կեանքէն հատուած մը սիրով զոհած են` փրկութեան ձեռք երկարելով հայ ժողովուրդի զաւակներու օգնութեան եւ բարօր կեանքին:
Իրօք պէտք է հաստատել, որ ատենին գրուած վկայութիւններուն վրայ որքան ալ ժամանակի փոշին նստի, ատոնք մոռացութեան չեն մատնուիր, անպայման լոյս աշխարհ կու գան եւ կ՛արձանագրուին պատմութեան էջերուն:
————————-
(1).- Դիւցազնական Ուրֆան եւ իր հայորդիները», Արամ Սահակեան, Անթիլիաս, 2014, էջ 396:
(2).- Յակոբ Չոլաքեան, «Քեսապ» Ա. հատոր, Հալէպ 1995, էջ 91:
(3) Life and light for women by Woman’s board of missions, volume 39, no.10, 1909 p.473:
(4).- «Դիւցազնական Ուրֆան եւ իր հայորդիները», Արամ Սահակեան, Անթիլիաս, 2014, էջ 397
(5).- Vahe H. Apelian, The 1909 Sack of Kessab. What We Know. July 3, 2017
(2).- Յակոբ Չոլաքեան, «Քեսապ» Ա. հատոր, Հալէպ 1995, էջ 91:
(3) Life and light for women by Woman’s board of missions, volume 39, no.10, 1909 p.473:
(4).- «Դիւցազնական Ուրֆան եւ իր հայորդիները», Արամ Սահակեան, Անթիլիաս, 2014, էջ 397
(5).- Vahe H. Apelian, The 1909 Sack of Kessab. What We Know. July 3, 2017
Արտատպուած՜ 
No comments:
Post a Comment