Thursday, February 22, 2018

Լոյսի Ու Գիտութեան Առաքեալ Վարսենիկ Մկրտիչեանի Յիշատակին - ՍԻԼՎԻ ԱԲԷԼԵԱՆ

                                                       
Մեր տուները դէմ-դիմաց էին: Դպրոց երթալու եւ վերադառնալու համար նոյն ճամբան կ՛օգտագործէինք, բայց զարմանալիօրէն բնաւ իրարու չէինք հանդիպեր, որովհետեւ առտու ինձմէ առաջ հասած կ՛ըլլար, իսկ կէսօրին մենք` թաղի աշակերտներս, տուն կը հասնէինք, երբ ինք նոր դպրոցէն դուրս կ՛ելլէր: Մեր տան պատշգամէն ակնածանքով կը դիտէի անոր հաստատ ու հանդարտ քայլերը դէպի իր տուն` ձեռքին հայերէն դասագիրքեր: Հայոց լեզուի եւ գրականութեան մեր վաստակաւոր ուսուցչուհին էր` Վարսենիկ Մկրտիչեանը, որուն վարժ էինք կոչել «տիկին Վարսենիկ»:
Հայերէնի դասապահը խորհրդաւոր պահ մըն էր բոլոր աշակերտութեան համար: Տիկին Վարսենիկը յարգել ու պաշտել սորվեցուցած էր հայերէնը ոչ միայն իր խստութեամբ, այլեւ` իր անվերապահ  սիրով, որ յստակօրէն կ՛երեւէր իր աչքերէն ու կը լսուէր իր խրոխտ ձայնին ընդմէջէն: Իր ապրումները դիւրաւ մեզի կը փոխանցէր,  հայերէնի ամէն դասապահի մեր առջեւ կը բանար հայկական լեռնաշխարհի բոլոր ծալքերը, եւ մենք` աշակերտներս, ոչ միայն կը դիտէինք, այլեւ կ՛ապրէինք հայրենի աշխարհը` իր հրաշագեղ բնութեամբ, մարդկային ու կենդանական  բոլոր արժէքներով, բարքերով, աւանդութիւններով ու սովորութիւններով:
Տակաւին, կային առաւօտեան պաշտամունքի պահերը, որոնց ընթացքին տիկին Վարսենիկ հայոց պատմութիւն կը դասաւանդէր: Դպրոցը աւարտելէս տասնեակ տարի ետք հազիւ իմացայ, որ պետութիւնը արգիլած էր հայոց պատմութեան պահերը հայկական դպրոցներուն մէջ: Ամէն անգամ, որ կը մտաբերեմ այս իրականութիւնը, աչքիս առջեւ կը կանգնի տիկին Վարսենիկը իր խօսուն աչքերով. ան ճիգ չէր խնայեր մեր պատմութեան իւրաքանչիւր մանրամասնութիւնը  տալու հայ աշակերտին, ինչպէս նաեւ` բանալու բոլոր քարտէսները անոր առջեւ ու անվերջ պատմելու: Ինչպիսի՛ նկարագիր ունենալու է մարդ, ինչպիսի՛ խոր ու վսեմ սէր ունենալու է հայ աշակերտին հանդէպ, յանուն որուն` յանձն առնէ  այնքան խոր նուիրում:
Ափսո՜ս, այսօր հանգած է այն բծախնդիր ու բարի ուսուցչուհին, որ ծնած էր կարծես միայն սերունդներ դաստիարակելու, անոնց հոգիներուն մէջ սերմանելու հաւատք ու սէր դէպի Աստուած ու հայրենիք:
Որքան դժուար ու ցաւոտ է քեզի հայերէն գրել սորվեցնողին մահուան յիշատակին համար երկտող մը գրել: Գրել ու երախտապարտ ըլլալ այն բոլոր բաներուն համար, որ սորվեցուցած է տիկին Վարսենիկը համբերութեամբ ու մեծ բծախնդրութեամբ: Գրել ու շնորհակալ ըլլալ այն պահերուն համար, որոնց ընթացքին մեծ ուսուցչուհին ուսուցանած է հայ լեզու եւ գրականութիւն: Վարսենիկ Մկրտիչեան ուսուցչուհիին ու մօր մասին կարելի է երկար խօսիլ ու անվերջ վկայութիւններ տալ` առանց յագենալու:  Յարգա՛նք` անոր քաղցր յիշատակին, յարգա՛նք` վաստակ ձգած անխոնջ առաքեալին:
Հոն, հեռաւոր հայաբնակ գիւղին մէջ, տակաւին մեր տուները դէմ-դիմաց են, բայց, ափսո՜ս, լքուած են ու մնացած` անմարդաբնակ: Դպրոց երթուդարձի ճամբան ալ տեղն է, բայց չկայ մեծ ուսուցչուհին, չկան նաեւ աշակերտները: Անդարձ գացած են մեր մանկութեան օրերն ալ: Տիկին Վարսենիկի դաստիարակած սերունդներէն շատեր օտար քամիները տարած են օտար ափեր: Ցարդ բոլորիս մնացած է այն քաղցր օրերու հարազատ ու սիրելի յուշը, զոր կը կրենք  մեր սրտին մէջ: Իսկ տիկին Վարսենիկը իր ազնիւ ու առաքինի ուսուցչուհիի կերպարով ներկայութիւն պիտի մնայ բոլոր անոնց համար, որոնք աշակերտած են իրեն:

Արտատպուած՝  

Tuesday, February 13, 2018

Դարձեալ Մայիս 28 Եւ Արամ Մանուկեան - ԿԱՐՕ Վ. ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ


ԿԱՐՕ Վ. ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ
Այո՛, վերստին մայիս 28-ի եւ անունն անթառամ` Մանուկեան Արամի մասին: Տարածաշրջանին մէջ համատարած տագնապներ ստիպեցին մեզ երերալով, տատանելով մտնել Նոր տարին: Հակառակ տիրող կացութեան` մենք զմեզ գօտեպնդեցինք, չեմ ըսեր` խաբեցինք նոր լոյսերով, նոր յոյսերով, նոր իղձերով:
Քեսապի մէջ Նոր տարին դիմաւորեցինք գիւղիս երեք եկեղեցիներու ղօղանջներով, որոնք մեզ կը հրաւիրէին փառք տալու առ բարձեալն Աստուած եւ խնդրելու, որ աւելի լաւ, դրական եւ ամենայն բարիք ընդգրկող տարի մը պարգեւէ մեզի: Շատեր փութացին այնտեղ: Ժողովուրդէն մաս մը աղօթեց իր տան մէջ: Փոքր խմբակ մը, «հեթանոսներ», պեխաւոր թէ անպեխ, փողոցը անցուց` հազիւ խաղաղած գիւղին եւ գիւղացիներուն ականջները խլացնելով անտեղի կրակախաղերով եւ պայթուցիկներով, որոնց կը խառնուէին մերթ ընդ մերթ ժողովուրդի որոշ խաւին քով գտնուող, անձնական ինքնապաշտպանութեան  իսկ անբաւարար` գնդացիրներուն ականջ ծակող ձայները` խաղաղութեան ձգտող ժողովուրդին հոգին խռովելով եւ դառնօրէն յիշեցնելով երեքուկէս տարի առաջ ակամայ ու բռնի տեղահանութեան` 21 մարտ 2014-ի գարնանային արեւշատ, բայց մռայլ առաւօտը:
Կ՛երեւի անոնք աղօթք ու աղերս ունէին ո՛չ Աստուծմէ, ո՛չ ալ Նոր տարիէն:
2018. կը թեւակոխենք մոգական տարի մը: Մոգական կը կոչեմ, որովհետեւ 100-ամեակն է: Վեց դարերու խաւարէն ետք հայ ժողովուրդին երկնակամարին վրայ ծագած վառ ու բորբ արշալոյսի, անկախութեան արշալոյսի 100-ամեակը, որ հրաշքի նման եղաւ. մոգական, որովհետեւ մոգերու համոզումներուն մէջ կ՛իյնային հրաշքները, եւ այդ մոգական հրաշքի նման թուականի «քրմապետը»` մեր անկախութեան թուականը կերտող փաղանգին գլխաւոր ղեկավարը Մանուկեան Արամն էր, որուն համար բանաստեղծը ըսած է` «անունն անթառամ»:
Մոգական թուական է նաեւ, որովհետեւ նոյն այդ թուականին կը միանան ՀՄԸՄ-ի հիմնադրման 100-ամեակը, ինչպէս նաեւ Արամ Մանուկեանի գաղափարական ընկերներուն` Աղբալեանի, Շանթի, Հ. Օհանջանեանի հիմնադրած Համազգայինի հայ կրթական եւ մշակութային միութեան 90-ամեակն է (1928 մայիս 28-ին, Գահիրէի մէջ): Նաեւ` ուրիշ տարեդարձներ ու տարեդարձներ:
Վերջերս հայկական մամուլի կամ Դիմատետրի ու համացանցի էջերուն մէջ իրերայաջորդ յօդուածներով շարք մը արեւափայլ գրիչներ պայծառ միտքեր կ՛արտայայտեն ու պիտի շարունակեն արտայայտել այս սուրբ թուականին մասին: Եռագոյն երանգներով կը պայծառագրեն վեց դարու խաւարէն ետք հայոց պետականութեան վերածնունդի գարնանային արեւահամ վերածնունդը:
Նուաստս անոնց քով կարճ ու գաճաճ կը զգայ` որպէս գրիչ: Սակայն, ապաստանած Քեսապի գիւղական ծերպերուն մէջ, անոր օրհասական թէ վերականգնող իրավիճակները ապրելով, ապրումներս եւ զգացումներս չեմ կրնար զսպել, երբ գրչակներ կամ «թղթէ կապարճ» ունեցողներ կը յանդգնին կէս բառ իսկ ըսել այդ թուականին ու զայն իրագործող ռահվիրաներուն մասին:
Կան նորելուկ «աբովներ», որոնք ի տես հայրենիքի մէջ այդ թուականի հերոսներուն գիտակցօրէն անտեսումի արարքներուն` յանդգնութիւնը կ՛ունենան ճանճի աղտի պէս բան մը ըսելու եւ մրոտելու թուղթի ճերմակ էջերը: (Այս խօսքը` «ճանճի աղտ», ինծի յիշեցուց բնախօսութեան ուսուցիչիս` Սուրէն Լեւոն Շանթի մէկ ասացուածքը` անճոռնի գիր ունեցող աշակերտներուն ուղղուած):
***
2017-ի սեպտեմբեր ամիսն էր: Կը գտնուէի հայրենիք` Երեւան, մասնակցելու Հայաստան-սփիւռք 6-րդ համաժողովին եւ Համազգայինի Կեդրոնական վարչութեան լիագումար նիստին:
Հրաւիրուած ենք երթալու պաշտպանութան նախարարութիւն, ուր մեզ պիտի ընդունին ու յարգեն հանրապետութեան նախագահը, երկու վեհափառները, պետական աւագանիին ու մեծամեծներուն հետ:
Այս բազմամարդ ժողովին` Հայաստան-սփիւռք 6-րդ համաժողովին մասին ծանրաբեռնուած էջերը չխճողելու համար` ըսեմ, որ անոր մասին բաւական մելան հոսեցաւ: Ներբողական, քննադատական եւ տեսակաւոր յօդուածներ լոյս տեսան:
Կ՛ուզէի բան մըն ալ ես գրել, սակայն երբ «Ազդակ» օրաթերթի էջերուն մէջ կարդացի «խալիս ու խուլիս» մուսատաղցի, քաղաքը ձգած, ինծի նման գիւղ ապաստանած եղբօրս` Եսայի Հաւաթեանին քաղցր քննադատութեամբ անկիրք ու քաղցր յօդուածը, ուր  ընդգծուած էին ժողովին բացթողումները եւ առաւելութիւնները, հրաժարեցայ այդ «մեծամտութենէն»:
Համաժողովի մասնակցիներուն եւ մարդատար ինքնաշարժներուն ժամադրավայրը Հանրապետութեան «Արամ Մանուեան»-ի (իմ անուանակոչմամբ) հրապարակն էր:
Ժամադրութենէն շատ առաջ փութացի հրապարակ: Որոշած եմ վերստին ու վերստին այցելել Արամ Մանուկեանի «բնակարանը»:
Բնակարան կ՛ըսեմ. ան, որ չի գիտեր ու չէ տեսած, պիտի կարծէ փարթամ շէնք մը, «տիւփլեքս կամ թրիփլեքս» (երկյարկ կամ եռայարկ) վիլլա մը, մարմարապատ, այսինքն` «պուրժուական կամ լիպերեալ» կառոյց մը:
Թող Արամ Մանուկեանին աճիւնները ինծի ներող ըլլան. այդ կառոյցը, որ ուխտավայր, կոթող ըլլալու է մայիս 28-ի շեմին, կը ներէք, ընթերցողներ, աղբանոց է: Խարխլած տան մը (խառապա մը) միայն ճակտի պատը կանգուն է, մէջը` աղբանոց. չեմ չափազանցեր, աղբանոց` «զիպիլ», իսկ մուտքի դրան, երբեմնի դրան սիւնին գամուած, կարծես ծաղր ու ծանակի համար ցուցատախտակ մը, վրան արձանագրուած` «Այս տանն է ապրել Արամ Մանուկեան»-ը: Ի՜նչ տուն, ի՜նչ բան, իսկակա՛ն աղբանոց:
Հիւսիսային պողոտայով երբ վար կու գամ, արդէն արեանս մէջ ատրենալինը բարձրացած է, ու սրտիս հուրէն կը հեւամ:
Յանկարծ դիմացս կ՛ելլէ քեսապցի երիտասարդ մը` Հայկ Ինճեճիկեանը, որ պայմաններու բերումով քանի մը ամիս առաջ լքած էր Քեսապը եւ հաստատուած` Երեւան. կ՛աշխատի որպէս մատուցող` «Աբովեան»-ի ճաշարաններէն մէկուն մէջ:
Հայկի երեւումը մեղմացուց հեւքս, որովհտեւ կ՛ուզէի նկարել Արամի տունը եւ Հայկէն լաւ «նկարիչ» չէի ակնկալեր: Հայկը «տաք հացի նման» դէմս ելաւ: Ան «փնտռուած ու չգտնուած» անձն էր:
Թաց աչքերով բազմաթիւ լուսանկարներ կ՛արձանագրեմ մխացող սիրտս ձեւով մը մխիթարելու համար:
Տեսակաւոր միտքեր ու մտածումներ կ՛ալեկոծեն միտքս, սիրտս ու հոգիս:
Ընթերցո՛ղ ջան, ստիպուած չես զանոնք վայելելու: Սակային կ՛ուզեմ փռել քանի մը հատը: Գիշեր-ցերեկ կը գրենք թուրքերու մասին, անոնց արիւնալի գործերուն, ծրագիրներուն մասին: Կը նզովենք, կ՛անիծենք, սակայն, սկսած ինձմէ, դաս չենք առներ անոնց հին ու նոր արիւնալի անցեալէն, ներկայէն, նոյնիսկ` ապագայի ճիւաղային ծրագիրներէն: Փորձենք տեսնել, թէ անոնք ի՛նչ վերաբերում ունեցան 2000-2011 թուականներուն մեղրալուսինով բարեկամութիւն ձեւացուցած Սուրիոյ հետ, բարեբախտաբար կարճ տեւեց այդ բարեկամութիւն կարծուածը:
Ամբողջ դարեր սնուցած, պարուրած եւ անոնց միջոցով հայոց դէմ ցեղասպանութիւն կիրարկած քիւրտ ժողովուրդին օրինակը աւելի քան խօսուն է. Սուրիոյ սահմանին վրայ գտնուած քրտաբնակ գիւղերուն, հեռաւոր Տըրպէսիա-Տէրիգէն, անցնելով Ճարապլոս, Թելապիատէն հասնելով Աֆրին, այս օրերուն ենթակայ են անոնց եաթաղանին:
Աֆրինի շրջանին վրայ այս օրերուն թրքական բանակին կողմէ շղթայազերծուած անխնայ ռմբակոծումն ու յարձակումը անուանած են «Ձիթենիի ճիւղ»: Գուցէ իրենք ալ անուանուին «Խաղաղութեան հրեշտակներ», սակայն` արեան գոյնով:
Այս փարատոքսային ածականներն ու անուանումները անոնց` թուրքերուն, պետական վարքագիծն է:
Նոյնքան պատմական ու խօսուն օրինակ է Թալէաթ փաշայի օրինակը: Այս տողերը պիտի չծանրացնենք զայն նկարագրելով ու թուելով անոր եղեռնագործութիւնները, բայց պիտի ակնարկենք, որ ան շանսատակ եղաւ ձեռամբ հայ վրիժառու Սողոմոն Թեհլիրեանի: Այդ գազանը իբրեւ հերոս կը ներկայացուի Թուրքիոյ պատմութեան մէջ, եւ անոր անունը կը կրեն Թուրքիոյ քաղաքներուն գլխաւոր պողոտաները: Գազանը հերոսացնելու վէճ չունին արդի «եւրոպականացած» Թուրքիոյ քաղաքական ուժերը` կուսակցութիւնները: Միանշանակ, Թալէաթ ջարդարարը հերոս է թուրքերուն, մանաւանդ քաղաքագէտ ու քաղաքականութեամբ զբաղող խաւին համար:
Երկրորդ խօսուն օրինակը Քեմալ Աթաթուրքին օրինակն է. ան արդի Թուրքիոյ հիմնադիրն է, նոյնքան արիւնարբու եւ արիւնկզակ, որքան` Թալէաթի փաղանգը, անոր անունը կապուած է հայերուն, յոյներուն եւ ապա իրենց իբրեւ գործակալ օգտագործած քիւրտերուն դէմ կիրարկուած ցեղասպանութեանց: Սակայն ան այսօր դարձած է ու կը մնայ արդի Թուրքիոյ պատմութեան մեծագոյն հերոսը:
Ասկէ 20 տարի առաջ, Թուրքիոյ ազգային մեծ ժողովի մը գումարման ընթացքին խօսք առնելով, քրտական ծագում ունեցող երեսփոխան մը հարցադրումներ կատարեց Քեմալ Աթաթուրքին մասին: Նախ հարցուց, թէ ո՛վ է անոր հայրը, երբ մենք ամէն տարի մօրը (հրեայ) շիրիմին յարգանքի տուրք կը մատուցենք: Ապա հարցադրումներ կատարեց անոր կատարած արիւնալի «սխրանքներուն» մասին: Ան բանտարկուեցաւ, Քեմալ Աթաթուրք ազգային հերոս մնաց` հակառակ յարափոփոխ քաղաքական ռեժիմներուն` Աթաթուրքի համակիր կամ հակակիր, նոյնիսկ իսլամական-օսմանական քաղաքական վարքագիծ ունեցող այժմու նախագահ Ռեճեփ Էրտողան, որ իր արմատներով դէմ կ՛ընթանայ «լայիք» կոչուած Աթաթուրքի վարքագիծին, չուզեց Աթաթուրքի «խաթրին» դպչիլ: Ան կը մնայ ազգային հերոս Թուրքիոյ թուրքերուն համար, ինչ քաղաքական գոյնի ալ ըլլան անոնք:
Իսկ մե՞նք:
Վեց դարերու խաւարի վրայ արեւաբոյր անկախութեան դրօշը պարզած Արամ Մանուկեանին եւ անոր փաղանգին վրայ այսօր նոր-համայնավարները կը յաւակնին մուր քսել, մշուշի տակ պահել այդ հերոսական գոյապայքարի նահատակները:
Գրած է բանաստեղծը.
Երկինքն էր սառել ու չկար Աստուած,
Բայց ահա՛, ահա՛, հեքիաթ թէ հրաշք,
Ծառացաւ մի մարդ,
Հրաշքից փախած ու հրա՛շք մի մարդ
Կանգնեց նա դաշտում մեր Արարատեան
դիակների մէջ եւ ագռաւների,
Եւ հաւատքն առած պողպատեայ վահան,
Եւ սէրն հայրենեաց մի շեփոր ռազմի`
Սոված, սարսափած, մարդկանցից վհատ
Դարբնեց մի բանակ,
Եւ որպէս ոխից շիկացած երկաթ`
Խփեց ոսոխի ճակատին անարգ…
………………………….
Յիշո՞ւմ ես կրկին,
Ահեղ Բէլի դէմ ծառացող Հայկին
Եւ նրա թոռան.
Թո՞ռն էր նա Հայկի, զա՞րմը Վարդանի,
Դաւի՞թն էր մանուկ,
Հայոց լեռներում յայտնուած ոգի՞…
Յիշո՞ւմ ես նրա ճակատը պայծառ,
Անունն անթառամ-
Մանուկեան Արա՛մ…
Ասկէ աւելի ի՞նչ հերոսացում. թող այդ դեղնակտուց քաղաքական պատանիները պատասխան տան: Պատասխան տան` առանց ծածկելու Կասեան-Նուրիջանեան փաղանգին ոչ նուազ քան Թալէաթի ու Քեմալի արիւնագործ անցեալը:
Թող պատասխան տան, թէ ինչո՛ւ եղան խորհրդային կարգերուն դէմ միակ-միակ հայ ազգի ապստամբութիւնները (յոգնակի կ՛ըսեմ, որովհետեւ Փետրուարեան ապստամբութենէն զատ, 1925-1930 չպատմուած, չքողազերծուած լուռ ապստամբութիւն մըն ալ ունեցած է հայ ժողովուրդը):
Թող պատասխան տան այս նոր-պոլշեւիկները, թէ ինչո՛ւ հայկական բանակի 3000 սպաները, մեր նորագոյն պատմութեան հերոսները` Նազարբեկեան, Սիլիկեան, Փիրումեան… ինչո՞ւ Սիպիր աքսորուեցան:
Թող պատասխան ունենան, թէ ինչպէ՛ս կրնան հպարտանալ լենիններով, ստալիններով եւ բերիաներով, որոնք աւելի քան 3000 հայ մտաւորականներ, գիտնականներ աքսորեցին Սիպիր: Անո՞նք են հերոսները:
Եւ բանաստեղծը կը շարուանկէ.
Քաջալանջ Հայկից թող մինչեւ Տիգրան,
Ու պերճ Տիգրանից մինչ Կարմիր Վարդան,
Ու մինչեւ Գագիկ ու մինչեւ Թորոս,
Մինչեւ Դաւիթ բէկ,
Եւ մինչեւ, մինչեւ Բաղրամեանն հերոս
Վե՛ր կենան մի հեղ,
Հողի տակ ապրող մարտիկները մեր
Վե՛ր կենան մի հեղ,
Եւ Արարատից մինչ անհաս երկինք,
Ու երկնքներից դեռ մինչեւ աստղեր,
Ու մինչեւ եթեր,
Ու մինչեւ Աստուած,
Ու համբոյր տան ձեզ,
Ու տան ձեզ պատի՛ւ,
Տան փառք ու պարծանք
Հէ՜յ սարդարապատ
Ղարաքիլիսա՛,
Հէ՜յ Բաշ-Ապարան:
(«Թուղթ առ Երեւան», Անդրանիկ Ծառուկեան)

Արդեօք պիտի հպարտանա՞նք Կարսն ու Սարիղամիշը թուրքերուն ծախող եւ «Հայաստանը պոլշեւիկեան մուրճի ու թրքական սալի միջեւ» թաղած «հերոսներով»:
Անոնց չ՛արտօնուիր հպարտանալ Բաղրամեանով, որ իսակովներուն հետ կերտեցին միջազգային պատմութիւն, որքան Մոնթկոմըրի մը կամ Փաթըն մը, Այզըհաուըր մը…
Մեր ազգի հարստութիւնն են բաղրամեաններն ու իսակովները:
Ոչ ոք անոնցմէ կրնայ հասնիլ այս հերոսներուն, խոնարհ ու մեծ հերոսներուն, որոնք ինկան մայիսեան 1918-ի մարտերու դաշտերուն վրայ:
Եւ ինչպէս Աստուած խաւարէն ստեղծեց աշխարհը, նոյնպէս ալ, այդ խոնարհ հերոսները, որոնց գլխաւորները Սիպիր աքսորուած հայոց ազգային բանակի սպաներն են, եւ որոնց գլխաւորին գլխաւորն էր Արամ Մանուկեանը, եւ որոնք մեր հայոց պատմութեան վեցդարեայ խաւարէն ստեղծեցին Հայաստանի ազատ ու անկախ հանրապետութիւնը, որպէս աստուածային լոյս:
Եւ ինչպէս որ անտառի հսկայ կաղնի ծառերուն մէջէն սողոսկած, արեւու ճառագայթներէն քանի մը շող հազիւ թէ յաջողին լոյսի փթիթ մը հասցնել կաղնեաց ստորոտին` առթելով տզրուկակենցաղ սունկերու (յաճախ` թունաւոր) աճումին, նոյնպէս արամներու քրտինքով ու արեամբ կենսագործուած հայրենիքին մութ ու խուլ անկիւններուն, գոսացած ու փտած տերեւներէն աճած սունկեր, մերօրեայ Գէորգ Աբովներ, գիշատիչ անգղներուն նման, ծծելով արամներու արեամբ ստեղծուած հայրենիքի կենսատու աւիշը, որպէս թունաւոր սունկ, իրենց հոգիի թոյնն ու աղտը կը թափեն չորս բոլոր` իրենց նսեմութեամբ փորձելով վար քաշել այդ փառապանծ ու հերոսական պատմութիւնն ու անոր կերտիչ հերոսները:
Ես ինծի հարց կու տամ. երբ կը հասնիմ Արամի փլատակ տան առջեւ ու կը տեսնեմ նոր աբովներու հոգիին աղբը, ինչպէ՞ս չպոռթկայ հոգիս, ինչպէ՞ս չտրոփէ սիրտս:
Պօղոս Սնապեան գրագէտ-գրաքննադատը գրած է երկ մը` «Ինչպէ՞ս հայհոյեմ»:
Ես ինչպէ՞ս չհայհոյեմ:
Ես ինծի հարց կու տամ. ինչպէ՞ս չըմբոստանալ այս եւ նման յուդաներուն դէմ: Յուդան ուրացաւ Յիսուս եւ զղջալով` ինքնասպան եղաւ: Այս նոր յուդաները, որոնք երեւի Էրտողանին չափ իսկ չկան, ինքնասպան ըլլալու քաջութիւնն իսկ չունի՞ն:
Ինծի համար, պէտք է ըսել` մեզի համար, Արամ Մանուկեանին ապրած տան մէջ որքան ալ տնային թէ հոգեկան աղբ թափուի, ան ուխտատեղի է, ուզեն կամ չուզեն նոր աբովները:
Երեւանի մայր ու մեծագոյն հրապարակը մեզի համար ո՛չ արիւնարբու լենինեան, ո՛չ ալ հանրապետութեան հրապարակ է, այլ միանշանակ` Արամ Մանուկեանի հրապարակ է:
(Ինչպէ՞ս չհայհոյեմ):
Քեսապ, 24 յունուար 2018
Արտատպուած՝ 
http://www.aztagdaily.com/archives/382033

Friday, February 9, 2018

Armenians in Kesab: The Ongoing Battle for Survival (Historical review) -

Armenians in Kesab: The Ongoing Battle for Survival
(Historical review)

28.03.2014 

The geographical location and history of Kesab before the 20th century

The Armenian populated area of Kesab (with its center of the rural town of Kesab) is located in the north-west of Syria, in Aleppo province, near Alexsandretta, Antioch and Latakia and 3 km far from the Mediterranean Sea. 

The presence of the Armenians in Cilicia and in coastal regions of Assyria is evidenced by the times of Tigran the Great. The Armenian, Greek and Assyrian villages suffered greatly from the massacres and violence during the Egyptian Mamluks invasions and in the first period of the Mamluk Sultanate period (13-14 century). In order to avoid persecution and massacres, the Armenians settled in the mountains of Kesab. Their presence in Kesab is certified in the XVI century, though the community is finally formed in the XVIII century. In the period of the Ottoman Empire, Kesab was a constituting part of the Vilayet of Aleppo and it became a commercial transit center connecting Asia Minor, Cilicia and northern Mesopotamia.

In the beginning of 20th century Kesab had 8 000 Armenian inhabitants. In addition to Kesab itself, 9 of 13 nearby villages were also inhabited by Armenians; Galaturan, Duzaghaj, Eski Fren, Eskyuran, Ekiz olug, Chagalcheg, Chinar, Paghchaghaz and Kyorkunen. There were 8 Armenian churches with their schools in the area. The population was engaged in agriculture, farming, silkworm breeding, apiculture and crafts. 

Kesab at the time of 1909 Massacres of Cilicia 

During the massacres of 1909, the Armenians of Kesab shared the fate of Cilician Armenians. In April thirty thousand Turkish armed detachments invaded Kesab. Despite the stubborn resistance of the population, the Turks succeeded to burn one of the Kesab’s suburbs. The Armenians settled in the mountains of Galaturan and the seacoast. After burning and plundering Kesab, the Turks moved to Galaturan, burnt and robbed the upper neighborhood houses. The Armenians moved to the Turkish village of Bedrousiye from the seacoast, then to Basit lough, after which to Latakia by the French boat “Nizher”. 

Surviving the massacres of 1909, the Armenians returned and rebuilt their houses. After the plunder Armenian and foreign charitable organizations rushed to help suffered villages in the area of Kesab. Catholicos Sahak II Khabayan of Cilicia also visited Kesab. 

Soon an orphanage was opened in Kessab, as well as a widows’ union and children’s workhouse. An attempt was made to restore the economy, in particular large-scale construction was carried out. Churches, schools and cultural centers were rebuilt in Kesab and in the nearby areas. Most of them stand till now. 

The Armenians of Kesab during the years of the Armenian Genocide

The Armenians of Kesab suffered greatly from the Armenian Genocide passing through forced deportations and exile. The order of deportation reached Kesab on the 26th of July, 1915. At the beginning the Armenians decided to disobey the order and resist, but in vain. They were exiled in two direction; either to Der Zor or to the south, Jordan. 5000 Armenians died on the way of the exile. 70 Armenian young people were mobilized into the Armenian Legion of the French Army contributing to the defeat of the Ottoman Empire. 

The Rebuilding of Kesab 

After surviving the Genocide, in 1918 most of the Armenian population of Kesab returned to their home to rebuild and develop their homeland that had been flourishing once. The main problem of the repatriated people was still the security. So a volunteer group was formed to protect civilians against Kemalist officer gangs at daytime and night. In 1920 there were 2363 Armenian inhabitants in Kesab, wheras three years later their number increased to 3500. In later decades the population in Kessab and the surrounding villages decreased as a result of migration. In 1946 Kesab became a part of Independent Syrian Arab Republic. In 1946-47, 2400 Armenians were turned to Armenia (3800 according to other sources). In 1950-60s, hundreds of families moved to USA, Canada and Lebanon. 

Along this Kesab continues to remain one of the main Armenian communities in Syria. Before the incidents of March 2014, there were 1500 Armenians living in Kesab. The Armenian Apostolic church St. Mary (built in the XIX century), the Catholic church St. Michael Archangel, Armenian Evangelical Holy Trinity church, Azgayin Usumnasirats Miacyal, Armenian Evangelical Nahatakats Miacyal, Armenian Catholic Barehouso school and National Sahakyan centre with its Sunday school were still operating. Today, from a dozen of purely Armenian villages existing in the province till 1950-60s, only three exist; Baghjaghas, Duzaghaj and Galaturan. 






Returning the property plundered during the Kesab massacres, 1909 


Armenian survivors of the massacres, who had taken refuge in the mountains for days


The boat Jiul Fery, that brought 1450 Armenians from Kesab to Basit, 1909


The boat Jiul Fery, that brought 1450 Armenians from Kesab to Basit, 1909


The Armenian refugees moving from Kesab to Basit , 1909


Women and children sheltered in a cave for 8 days to save their lives from massacres, 1909


From eight to ten years old Armenian orphans, who survived the massacres, 1909


Pupils of Kesab school


Teachers and pupils of the elementary masculine school of Kesab


First graduates of the elementary masculine school of Kesab, 1912


The building of elementary feminine school


Kesab, nowadays; photo by RAA foundation


Kesab, nowadays; photo by RAA foundation


Kesab, nowadays; photo by RAA foundation 



http://www.genocide-museum.am/eng/28.03.2014.php